Di tích lịch sử văn hóa quốc gia trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi:
Di tích mộ và nhà thờ Trần Cẩm (1545 – 1640)

03:10, 14/10/2012

(QNĐT)- Di tích mộ và nhà thờ Trần Cẩm là một quần thể gồm 3 điểm di tích cùng nằm trên địa bàn phía đông nam huyện Mộ Đức: Mộ Trần Cẩm (người trong gia tộc gọi là mộ thuỷ tổ) tại thôn Hoài An, xã Đức Chánh; nhà thờ Trần Cẩm (gia tộc gọi là từ đường thủy tổ) tại thôn Phước Thịnh xã Đức Thạnh; nhà thờ 4 người con trai (có thờ vọng song thân) tại thôn 1, xã Đức Tân. Cả 3 di tích đều nằm trên vùng đất do chính Trần Cẩm chủ trương và đôn đốc khai phá lúc sinh thời.

Trần Cẩm là một trong những nhân vật lịch sử có công lớn trong sự nghiệp ổn định và khai phá vùng đất Quảng Ngãi, xây dựng hậu phương vững vàng cho công cuộc Nam tiến đầu thế kỷ XVII. Ông sinh năm Ất Tỵ -1545 trong một gia đình võ quan, người phủ Ứng Thiên, trấn Sơn Nam, nay là quận Thanh Oai, thành phố Hà Nội.

Nhà thờ thuỷ tổ Trần Cẩm ở xã Đức Thạnh.

Sớm dấn thân vào con đường binh nghiệp, thời trẻ ông ứng nghĩa theo giúp Nguyễn Kim, dưới ngọn cờ “Phù Lê diệt Mạc”, được phong đến chức Phụ quốc Thượng tướng quân, tước Quảng Nham Bá. Năm Quang Hưng thứ 20 (1597) đời vua Lê Thế Tông (triều Lê Trung Hưng), ông phụng mệnh vào Thuận – Quảng giúp Nguyễn Hoàng ổn định vùng đất phía nam Hoành Sơn (đèo Ngang), lãnh chức Tham tướng Cai phủ, trông coi phủ Tư Nghĩa, trấn Quảng Nam.

Phủ Tư Nghĩa lúc bấy giờ gồm 3 huyện: Nghĩa Giang, Bình Sơn và Mộ Hoa, là vùng đất đến năm 1832 trở thành tỉnh Quảng Ngãi. Huyện Mộ Hoa thời Trần Cẩm trải dài từ phía nam sông Vệ đến đèo Bình Đê, bao gồm huyện Mộ Đức, huyện Đức Phổ và một phần huyện Nghĩa Hành ngày nay. Đến triều Nguyễn, năm Thiệu Trị nguyên niên – 1841, Mộ Hoa đổi thành Mộ Đức vì kỵ huý.

Năm Hoằng Định thứ 8, đời Lê Kính Tông (1607), Trần Cẩm được thăng tước Quảng Nham hầu, phó Đề lãnh phủ Quảng Nghĩa; năm Hoằng Định thứ 11 (1610) thăng Chánh Đề lãnh, đến năm Vĩnh Tộ thứ 7 (1625), đời Lê Thần Tông, được phong chức Chánh khám lý phủ Quảng Nghĩa.

Từ đường biệt tổ tứ phái ở xã Đức Tân.

Suốt 30 năm trấn nhậm ở Quảng Ngãi (1597 -1630), Trần Cẩm có công rất lớn trong việc đốc xuất quân dân khai phá đất đai, phát triển thủy lợi; xác lập các thôn, phường, xã, tổng ở vùng đất mới; vừa ổn định đời sống nhân dân, vừa huy động tài lực, nhân lực phục vụ khai mở dải đất phía Nam đất nước.

Khi Trần Cẩm mới vào trấn nhậm, vùng phía đông huyện Mộ Hoa tuy đất đai phì nhiêu, màu mỡ nhưng còn hoang vu, khí hậu ẩm thấp, lau lách um tùm, chưa được khai phá bao nhiêu. Là người có tầm nhìn xa rộng lại giàu nghị lực, năm Mậu Tuất (1598), Trần Cẩm xin phép triều đình chiêu mộ 2.000 dân binh từ vùng Thanh - Nghệ để cùng với dân bản xứ tiến hành khẩn hoang, quy dân lập ấp, mở mang điền địa.

Từ nỗ lực của Trần Cẩm và quân dân phủ Mộ Hoa, 25 xứ ruộng với diện tích 3.200 mẫu Trung bộ đã được khai hoang. Tất cả ruộng đất khai hoang đều được sung công, quân cấp cho dân nông canh tác.

Ngoài việc tổ chức lưu dân khẩn hoang, xây dựng hương thôn, Trần Cẩm còn chú trọng đến công tác trị thuỷ. Ông đốc thúc quân dân mở rộng sông Thoa, xây dựng và củng cố các đập Bến Thóc, Phước Khánh, Điền Trang, Tiểu Yển, mương Tuần… Các công trình dẫn thủy nhập điền do ông chủ trương đã tích cực thúc đẩy nền kinh tế nông nghiệp lúc bấy giờ phát triển, góp phần quyết định biến Mộ Hoa trở thành vựa lúa của phủ Tư Nghĩa, đem lại đời sống ấm no, hạnh phúc cho người dân.

Năm 1630, khi tuổi đã cao, ông xin nghỉ hưu, về sống ở làng Địa Thi, tiếp tục cùng con cháu trong dòng tộc và người dân xây dựng Địa Thi thành một trong những hương thôn mẫu mực về nông tang và phong hóa thời bấy giờ.

Trần Cẩm qua đời năm 1640, người địa phương kính trọng tôn ông là tiền hiền của làng Địa Thi – Thi Phổ và dựng miếu thờ tại đình làng Thi Phổ, tế tự hai kỳ xuân thu trọng vọng. Các triều vua từ thời Lê Trung Hưng đến thời Nguyễn đã ban cho ông 7 sắc phong, trong đó có sắc phong năm Khải Định thứ 10 (1925) truy tặng tước hiệu 翊保中興靈扶之神 (Dực Bảo Trung hưng linh phò chi thần).

Ông bà Trần Cẩm sinh hạ 5 người con là Trần Như Trân, Trần Như Châu, Trần Như Bổn, Trần Như Đạt và Trần Thị Xuân Ba. Người con trai đầu và người con trai thứ cũng được triều đình phong tước hầu, giữ nhiều chức vụ quan trọng ở phủ Quảng Ngãi và là những bậc hậu hiền kế tục xuất sắc sự nghiệp an dân lập ấp của thân phụ.

Tất cả các sắc phong cùng với 14 chiếu chỉ của triều đình qua các đời vua ban cho Trần Cẩm và những người con đến nay vẫn được dòng họ trân trọng lưu giữ. Đây là một nguồn tư liệu quý báu, không chỉ góp phần làm sáng tỏ công nghiệp của Quảng Nham hầu Trần Cẩm mà còn giúp ích cho việc tìm hiểu lịch sử kinh dinh vùng đất Mộ Đức nói riêng, tỉnh Quảng Ngãi nói chung.

Nhà thờ Trần Cẩm (Từ đường thủy tổ Trần tộc tiền hiền) toạ lạc tại làng Thi Phổ Nhì, nay là thôn Phước Thịnh, xã Đức Thạnh, nằm phía nam đường liên xã từ cầu Phước Thịnh (quốc lộ số 1) đi bãi biển Minh Tân Nam (xã Đức Minh), cách quốc lộ chừng 1 km, do con cháu tộc Trần xây dựng lần đầu vào cuối thế kỉ XVIII, xây dựng lại cuối thế kỉ XIX.

Từ đường nằm ở trung tâm khu đất thoáng đãng, mặt tiền quay về hướng đông, phía trước có bình phong và nhà bia tưởng niệm. Nhà thờ có diện tích hơn 100 mét vuông, kết cấu tường chịu lực, xây bằng gạch bản lớn và tam hợp chất, mái lợp ngói. Nội thất ngôi nhà chia làm 3 gian, bố trí 5 án thờ, trung tâm chính điện là án thờ thuỷ tổ Trần Cẩm.

Sắc phong triều Lê ban cho ông Trần Cẩm.

Nhà thờ cũng là nơi lưu giữ các sắc phong, võng, lọng, đao, kiếm mà triều đình ban tặng cho ông. Vào dịp tế tự (ngày tiết thanh minh và ngày tiết đông chí), hòm sắc phong và các tế vật quý báu được các bậc cao niên trong dòng tộc mở ra cho con cháu xem, giảng giải ý nghĩa, nhắc nhở công đức thuỷ tổ, khuyên răn hậu thế noi theo gương sáng của tiền nhân.

Trần Cẩm còn được thờ vọng tại Từ đường biệt tổ tứ phái, toạ lạc tại làng Thi Phổ Nhất, nay là thôn 1, xã Đức Tân, giáp phía đông quốc lộ số 1. Đây là nhà thờ 4 người con trai, đứng đầu bốn chi phái hậu duệ và cũng là những người kế tục sự nghiệp khai hoang lập ấp của thuỷ tổ Trần Cẩm.

Nhà thờ nay là một công trình kiến trúc nhà ở rất độc đáo với hệ thống chịu lực gồm 24 cột gỗ mít (8 cột cái, 16 cột quân), 4 vì kèo chồng rường chày cối, cùng hệ thống cửa bàn khoa, trần khuôn liệt bản, chạm khắc công phu, sinh động theo các chủ đề tứ quý, tứ linh, bát bửu, cá chép hoá rồng, rùa đội kiếm, dơi ngậm quả đào, chữ phúc, chữ thọ…

Mộ ông Trần Cẩm ở xã Đức Chánh.

Mộ Trần Cẩm yên vị trên một vồng đất cao giữa cánh đồng Bàu Súng, thuộc xã Đức Chánh. Mộ xây kiên cố bằng đá ong to bản, phía trước có trụ biểu, bình phong, nhà bia. Bên ngoài thành mộ, về phía đông nam, có cây trâm cổ thụ hàng trăm tuổi.

Chếch về phía đông nam chừng 20 mét là khu mộ song thân ông, thẳng về phía đông 50 mét là mộ người con trai trưởng - Xuân Lãnh hầu Trần Như Trân, xa hơn, chừng gần 2 cây số về hướng đông bắc là mộ người con thứ - Thới Sơn hầu Trần Như Châu.

Là người uy danh trọng vọng, chức tước hàng đầu một phủ, lại có công rất lớn trong việc kinh dinh, nhưng Trần Cẩm nổi tiếng “công pháp vô tư”, gần gủi và thấu đạt nguyện vọng của người dân. Khi về trí sĩ ông hầu như không có sản nghiệp riêng, ngoài phần đất công điền do xã cấp, thật đúng như câu đối tại nhà thờ:

                                            生良將死福神英灳萬古
                                           鄉前賢族始祖崇拜仟秋

                                Sanh lương tướng, tử phúc thần, anh linh vạn cổ;
                                  Hương tiền hiền, tộc thủy tổ, sùng bái thiên thu

                        Sống làm lương tướng, chết làm phúc thần, thiêng liêng muôn thuở;
                        Làng là tiền hiền, họ là thủy tổ, thờ cúng nghìn thu.

(Lê Hồng Long dịch)

Di tích mộ và nhà thờ Trần Cẩm đã được Bộ Văn hoá Thông tin (nay là Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa quốc gia tại quyết định số 1543 –QĐ/VH ngày 7/5/1997.

Mộ Đức 10/10/2012
Lê Hồng Khánh

*Đón đọc kỳ tới: Di tích chùa Diệu Giác ở huyện Bình Sơn.

Di tích lịch sử văn hóa quốc gia trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi:Di tích mộ và nhà thờ Trần Cẩm (1545 – 1640)

Di tích lịch sử văn hóa quốc gia trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi:
Di tích mộ và nhà thờ Trần Cẩm (1545 – 1640)