PHẠM ĐƯƠNG
(Baoquangngai.vn)- Có bạn mới vào nghề báo thắc mắc tại sao thấy tôi tiếp xúc với nhân vật, hỏi lơ phơ, ghi lất phất mà cũng viết được cái phóng sự dài nhằng vậy? Tôi bảo “ghi trong sổ tay là phụ, ghi trong đầu mới là chính”.
Nhà tôi có hàng chục cuốn sổ tay be bé, bỏ vừa lọt túi áo, mỗi sổ dày chừng 30 trang. Đó là những sổ ghi chép của tôi mỗi lần tiếp xúc với nhân vật hoặc chỉ đơn giản là ghi vu vơ vài câu vần vè cho vui. Nhưng tất cả những gì tôi ghi lại trong những cuốn sổ đó, dù là vu vơ đi nữa thì nó cũng là “thư viện” rất quan trọng của mình. Những mật ngữ ấy, trừ tôi ra, không ai có thể đọc và hiểu được đầy đủ nội dung và ý nghĩa của nó. Ngoài những cái “thư viện be bé” ấy, tôi còn ghi trong đầu mình nữa.
Ghi trong sổ
Đầu những năm 90 của thế kỷ trước, các cơ quan nhà nước “phát quà hội nghị” luôn kèm theo cuốn sổ tay gửi các đại biểu. Nhà báo, dĩ nhiên cũng có một cuốn sau những lần dự hội nghị như thế. Thú thật là, xài mấy cuốn sổ tay dày như cục gạch ấy rất ngại. Thứ nhất là nó luôn chiếm một diện tích và trọng lượng kha khá trong chiếc ba lô công tác, sẽ ảnh hưởng đến việc mang theo những thứ cần thiết trong sinh hoạt, nếu qua đêm ở đâu đó.
Nhưng quan trọng hơn là, vì dày quá, ghi chép cả năm chưa hết, ngày nào cũng nhìn thấy “nó” xập xệ, trông mất hứng. Bỏ thì tiếc mà ngày nào cũng nhìn nó, quả là quen quá hóa chán. Những nhà báo mà “tiết kiệm” ghi chép như tôi, những cuốn sổ “cục gạch” ấy có khi xài 2-3 năm vẫn không có cơ hội thay sổ mới.
Thế rồi, mấy hiệu bán văn phòng phẩm nghĩ ra cách sản xuất những cuốn sổ tay, thật sự là… bằng bàn tay, vừa be bé xinh xinh, lại vừa vặn bỏ vào túi áo. Hẳn là các hiệu bán văn phòng phẩm này không phải chỉ sản xuất loại sổ tay ấy để phục vụ cho các nhà báo hay “tiết kiệm” ghi chép mà còn dành cho nhiều đối tượng khác.
 |
| Tác giả ghi chép bằng sổ “cục gạch” khi hỏi chuyện một công nhân trên đường Hồ Chí Minh năm 1998 |
Tôi có ông bạn, chả bao giờ dùng ví; điện thoại của ông, ông cũng chẳng biết cách lưu số của bạn bè hay đối tác làm ăn cho nên ông chọn cuốn sổ tay dạng này. Nó là “danh bạ điện thoại” của riêng ông và là nơi ông bí mật cất tiền trong đó, vài trăm ngàn thôi, chỉ đủ cà phê với bạn hằng ngày. Ông bảo “cất vậy an toàn lắm, chả ai tìm tiền mà lại lục trong sổ tay ghi chép như thế cả”. Quả là sáng ý !
Trở lại với chuyện ghi chép trong sổ tay. Sổ tay nhỏ như vậy vừa thuận tiện như đã nói ở trên nhưng lại bất tiện vì không biết kê vào đâu để ghi nếu gặp nhân vật … ngoài ruộng. Nhưng vì không có điểm tựa nên anh nào sử dụng sổ tay để phục vụ cho việc viết báo thì phải tìm cho ra cách nào đó thuận nhất.
Cách tốt nhất, đó là ghi ít lại, ghi những ý chính. Không nên nhân vật nói gì mình cũng ghi. Họ cười cũng mở ngoặc đơn ra ghi là “cười”, chẳng hạn thế. Viết báo theo kiểu đó, nó thuộc về thế kỷ trước rồi, xưa cũ lắm rồi. Còn cắm đầu cắm cổ ghi ghi chép chép cho kịp với lời kể của nhân vật, điều đó chỉ dành cho các phóng sự điều tra chuyện tiêu cực. Nhưng ngày nay, điều tra chuyện tiêu cực thì phải ghi âm chứ ghi sổ như vậy, khi cần đối chất, họ chối bay, mình ôm họa liền.
Vậy, “ghi ít lại” là ghi kiểu gì? Thứ nhất là ghi thật nhanh, gọi là tốc ký, có trật chính tả chút cũng chả sao, miễn ghi cho được cái ý mà nhân vật đã truyền đạt. Thứ hai là cố gắng viết tắt một cách tối giản. Mà muốn vậy, mình phải tự xây dựng “bộ quy tắc viết tắt” cho riêng mình. Tôi nói “mật ngữ” là chỗ ý này, vì có những chữ, hoặc ký hiệu, chỉ mình mới hiểu nó là cái gì! Chính vì ghi ở dạng tối giản, gần như chưng cất ấy, nên anh bạn trẻ mới nhập môn thấy tôi “hỏi lơ phơ” và “ghi lất phất” mà cũng viết được bài dài ngoằng là vậy.
Ghi trong đầu
Cái này quan trọng nhất với người viết báo. Bây giờ có công cụ hỗ trợ là máy ghi âm, thậm chí ghi bằng smart phone nên rất tiện lợi chứ cách đây hai ba chục năm, lúc nào cũng kè kè cái máy ghi âm to như viên táp lô của đài phát thanh theo người, quả là bất tiện. Nhưng theo tôi, nếu bạn đi viết phóng sự về nhân vật, máy ghi âm chỉ mang tính chất “trang trí” chứ hoàn toàn không cần thiết.
Có bạn trò chuyện với nhân vật suốt buổi, ghi âm toàn bộ chứ không ghi chép gì trong sổ tay. Về nhà bật lại nghe để viết bài, nghe xong hết muốn viết vì nó dài dòng văn tự, dây cà dây muống quá. Đoạn mình cần thì không biết nó nằm ở phân khúc nào, trong khi chỗ mình không cần thì lại cứ lằng nhằng dây nhợ. Tua tới tua lui một hồi, xong là mất hứng. Đó là chưa kể, cái máy smart phone hôm đó nó “ấm mình”, về mở ra chả nghe ai nói cả ngoài một từ “a lô” của chính mình lúc thử máy.
Riêng đối với những vật “hoạt ngôn” thì máy ghi âm sẽ phát huy công dụng tối đa. Có nhân vật, chỉ cần chép lại nguyên xi lời họ nói, mình chấm câu sao cho chuẩn là ra cái bài ngon lành. Nhưng những nhân vật như thế rất hiếm mà đa số là “dây cà dây muống” nên tốt nhất là “ghi trong đầu”.
 |
| Những cuốn “sổ tay-thư viện” của tác giả |
Viết phóng sự về nhân vật, ngoài kể lại “tiểu sử” của họ, liệt kê các sự kiện quan trọng trong đời họ, cái đọng lại trong lòng bạn đọc là những chi tiết, nhưng chi tiết ấy phải được tưới tắm qua cảm xúc của nhà báo. Mà muốn có chi tiết xúc động để mình có thể viết thăng hoa thì anh cứ để nhân vật tự “trôi” trong ký ức của họ, không nên ngắt ngang giữa chừng. Gặp nhân vật nói nhanh lại diễn đạt có cảm xúc tí mà mình cắt ngang là coi như … xong phim. Ghi một vài “ký hiệu” có tính gợi mở, còn ghi trong đầu mới là chính. Có thể mình quên nhưng khi về xem lại sổ tay, lướt qua các “ký hiệu” đã ghi, ắt sẽ nhớ lại câu chuyện.
Công đoạn cuối cùng trước khi bắt tay vào viết, đó là … kể lại chuyến đi gặp nhân vật ấy cho bạn bè trong buổi uống cà phê ngay sau đó. Nếu ngại mất thời gian cho cà phê hay nhậu nhẹt, mình kể cho người nhà nghe trong bữa ăn. Kể như vậy là một cách để khuấy động những gì đã ghi nhớ trong đầu mình. Có thể kể một lần hoặc nhiều lần càng tốt, miễn là … kể . Trong quá trình kể lể ấy, thế nào cũng có những ý mới để triển khai trong bài viết. Kể xong là viết ngay chứ để một vài hôm là anh phải khởi động lại. Lúc ấy cái tươi rói của cảm xúc sau chuyến đi bị các sự kiện khác che lấp nên hiệu quả của bài viết sẽ không cao.
Viết đến đây, tôi chợt nhớ đến lời nhắn của một đứa cháu, đang là đồng nghiệp với tôi. Nó bảo chú ơi, trên smart phone hiện có phần mềm chuyển lời nói của nhân vật thành những ký tự luôn nên mình khỏi phải tua băng nghe lại như lâu nay! Thật là vi diệu nếu như các bộ óc siêu việt đã làm được điều này. Rồi chợt nghĩ, nếu nhân vật ấy mà dân đảo Lý Sơn thì bố anh Mark cũng không tài nào hiểu được nhân vật ấy nói gì để mà mã hóa nó ra thành chữ! Thôi, tốt nhất là ghi trong sổ và ghi trong đầu cho chắc vậy!
