Tháp Chăm Chánh Lộ: Một phong cách nghệ thuật độc đáo

10:08, 03/08/2018
.

(Báo Quảng Ngãi)- Tháp Chánh Lộ là tháp Chăm có quy mô lớn nhất mà chúng ta được biết ở vùng phía nam châu Amaravati của Vương quốc Chăm, thuộc địa bàn tỉnh Quảng Ngãi ngày nay. Theo nhiều nhà nghiên cứu, niên đại xây dựng tháp Chánh Lộ được ước đoán vào thế kỷ X đầu thế kỷ XI. Tháp bị hủy hoại, đổ nát theo thời gian và đến nay đã hoàn toàn mất dấu vết.

TIN LIÊN QUAN

Bản tường trình của kiến trúc sư kiêm nhà khảo cổ người Pháp H.Parmentier về kết quả của cuộc khai quật ở Chánh Lộ do ông ta tiến hành vào năm 1904; sau đó được công bố rộng rãi trong một tài liệu có tên là Inventare descriptj des monuments Cams de L’Annam (Thống kê - khảo tả các di tích Chăm ở miền Trung Việt Nam) có thể giúp chúng ta hiểu biết những nét chủ yếu về ngôi tháp quý giá này.

Theo đó, tháp Chánh Lộ tọa lạc tại khu vực nay là Bệnh viện Sản - Nhi Quảng Ngãi. Tên tháp gọi theo tên của làng Chánh Lộ thuộc phủ Tư Nghĩa, tỉnh Quảng Ngãi vào thời điểm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, nay nằm trên địa bàn phường Trần Phú, TP.Quảng Ngãi.

Tháp - hay đúng hơn là nhóm tháp (temple) Chánh Lộ gồm: Tháp trung tâm (Sanctuaire); tháp cổng ngỏ và 2 tháp khác nằm về phía tây - nam và đông- bắc tháp trung tâm. Tổng diện tích khu tháp được khai quật là 7.200m2 (120m x 60m) trong đó nền tháp trung tâm có hình bát giác, một kiểu dáng kiến trúc tháp Chăm tương đối hiếm, mà hiện nay chỉ còn thấy ở nhóm tháp Bằng An (Điện Bàn – Quảng Nam).

Bị đổ nát quá lâu trước khi khai quật, vì vậy rất khó hình dung về kiến trúc của nhóm tháp. Sự phát hiện 3 nền tháp nằm theo trục bắc – nam, với tháp trung tâm ở giữa cho thấy có mối liên hệ nào đó giữa nhóm tháp Chánh Lộ với các nhóm tháp khác cũng được xây dựng thành 3 nhóm tháp theo trục bắc – nam như: Đồng Dương, Chiên Đàn, Khương Mỹ (Quảng Nam) và Hòa Lai (Ninh Thuận). Ở các nhóm 3 tháp, theo P.Stern, bao giờ tháp nam cũng cổ nhất (về phong cách) rồi mới đến tháp trung tâm và tháp bắc.

 

 Một số hiện vật tìm thấy từ tháp Chánh Lộ hiện trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm- Đà Nẵng.
Một số hiện vật tìm thấy từ tháp Chánh Lộ hiện trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm- Đà Nẵng.


Vì sao các nhóm kiến trúc 3 tháp bao giờ tháp nam (chứ không phải là tháp trung tâm) cũng được xây trước? Đây là một bí ẩn mà đến nay chưa một nhà khoa học nào tìm ra lời giải. Tháp Chánh Lộ có nền tháp hình bát giác, liệu phần trên có hình chóp nhọn như tháp Bằng An (cũng có phần đế – thân hình bát giác) hay không? Đế tháp và dĩ nhiên thân tháp Chánh Lộ có hình bát giác (như tháp Bằng An) trông giống hệt những chiếc cột bát giác của những ngôi nhà đền ở khu di tích Phật giáo Đồng Dương và khu tháp Pô Nagar. Vậy ở đây có mối liên hệ nào? Những câu hỏi khó giải đáp này vẫn còn để ngỏ sau gần một thế kỷ nghiên cứu tháp Chăm.

Tuy vậy, điều đặc biệt đáng lưu ý ở Chánh Lộ là giá trị của các hiện vật điêu khắc đá (tượng, phù điêu, bi ký, lanh- tô, mi cửa có chạm khắc...) tìm thấy trong cuộc khai quật năm 1904 của Parmentier và được bổ sung bởi cuộc khai quật năm 1998 của Viện Khảo cổ học Việt Nam.

Trong số gần 100 hiện vật này, đẹp và thu hút sự chú ý nhiều nhất của các nhà nghiên cứu là nhóm tượng hình người như tượng thần Brahma, thần Shiva, nữ thần Uma (vợ thần Shiva), thần giữ đền Dvarapala, vũ nữ Apsara, thủy quái Makara và các tượng, phù điêu động vật: Ngỗng thần Hamsa, chim thần Garuda, rắn thần Naga, sư tử, Gaja-simha (đầu voi mình sư tử)... Một số hình tượng và phù điêu mà H.Parmentier thu được hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng điêu khắc Champa Đà Nẵng và đây là nhóm hiện vật khó có thể bỏ qua của bất cứ cuộc khảo sát, nghiên cứu nào về nghệ thuật Chăm.

Điểm nổi bật của các tượng, phù điêu tìm thấy ở Chánh Lộ, cũng như các tượng, phù điêu tìm thấy ở nơi khác mang phong cách Chánh Lộ là: Trong khi vẫn còn phảng phất bóng dáng của phong cách Mỹ Sơn E1 với những đường nét trau chuốt cổ điển, bố cục chặt chẽ, nghệ thuật Chánh Lộ đã có sự “phá cách” khá mạnh về khuôn khổ, đường nét, mang đậm cảm tác ngẫu hứng sáng tạo của nghệ nhân, làm cho các pho tượng và phù điêu trở nên sống động, giàu ấn tượng và biểu cảm, hình thành rõ nét một phong cách nghệ thuật mới, độc đáo mà J.Boisselier và nhiều nhà nghiên cứu gọi là “Phong cách Chánh Lộ”.

Quan sát cụm tượng Linga – Yoni Chánh Lộ, bên cạnh những đường nét chạm trổ công phu, trau chuốt, tuân thủ bố cục, tỷ lệ nghiêm ngặt, đã thấy xuất hiện nơi bệ Yoni vành đai vú căng tròn, nảy nở, tràn đầy sức sống. Còn tượng thần giữ đền Dvarapala thì kích thước to lớn gấp đôi người thường, mạnh mẽ và sẵn sàng trong tư thế “người bảo vệ”, hòa hợp độc đáo với các vũ công chắc khỏe đang thể hiện say đắm một vũ điệu đầy hoan lạc.

Tượng thủy quái Makara thể hiện 1 quái vật với con mắt lồi to, miệng há và hàm răng lởm chởm; 2 bên miệng là 2 tượng người, một đàn ông, một đàn bà. Sự đối chọi quyết liệt nhưng lại nằm trong một chỉnh thể hòa hợp nghệ thuật giữa một bên là con quái vật hung hăng, đe dọa, một bên là cái tĩnh tại, trầm lắng đầy nội lực của người đàn ông với cánh tay cầm đóa sen đưa lên ngực, và người đàn bà với những đường nét thanh tú đã gợi cho những người chiêm ngưỡng nhiều ý tưởng sâu xa về cuộc đấu tranh giữa thiện và ác; về sự tồn tại của bóng tối và ánh sáng trong chính mỗi con người...

Tháp Chánh Lộ và phong cách Chánh Lộ trong kiến trúc và điêu khắc Chăm đã, đang và sẽ còn thu hút sự quan tâm đáng kể của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước.


Bài, ảnh: LÊ HỒNG KHÁNH

 


.